♦ جزء اول ♦
♦ بقره، آیه ۳۰
(به خاطر بیاور) هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روی زمین، جانشینی [= نماینده‌ای] قرار خواهم داد.» فرشتگان گفتند: «پروردگارا!» آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که فساد و خونریزی کند؟! (زیرا موجودات زمینی دیگر، که قبل از این آدم وجود داشتند نیز، به فساد و خونریزی آلوده شدند. اگر هدف از آفرینش این انسان، عبادت است،) ما تسبیح و حمد تو را بجا می‌آوریم، و تو را تقدیس می‌کنیم.» پروردگار فرمود: «من حقایقی را می‌دانم که شما نمی‌دانید.»
انسان، نماينده خدا در زمين
در آيات گذشته سخن از آن بود كه خداوند، همه مواهب زمين را براى انسان آفريده است. و در اين آيه، به چگونگى آفرينش آدم (نخستين انسان) اشاره مىكند، رسماً مسئله رهبرى و خلافت انسان را تشريح کرده، و موقعيت معنوى او را كه شايسته اين همه مواهب است روشن مىسازد كه جايگاه انسان را در نظام احسن تعيين مى كند؛ هم دلالت دارد كه انسان از استعداد خاصى در زمينه معرفت حقايق برخوردار است و هم موقعيت فرشتگان در ارتباط با انسان و عدم استعداد و قابليت آنان براى خلافت الهى را روشن مى سازد.
خواست خداوند چنين بود كه در روى زمين موجودى بيافريند كه نماينده او باشد، صفاتش پرتوى از صفات پروردگار، و مقام و شخصيتش برتر از فرشتگان، خواست او اين بود كه تمامى زمين و نعمتهايش را در اختيار چنين انسانى بگذارد: نيروها، گنج ها، معادن و همه امكاناتش را.
چنين موجودى مىبايست سهم وافرى از عقل و شعور و ادراك، و استعداد ويژه داشته باشد كه بتواند رهبرى و پيشوايى موجودات زمينى را بر عهده گيرد.
منابع: الميزان في تفسير القرآن، ج۱، ص: ۱۱۵- تفسير نمونه، ج۱، ص: ۱۷۲- تفسیر تسنیم، ج ۳- مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۱، ص: ۱۷۷
تفسیر آیه ۳۰ سوره مبارکه بقره- حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی
♦ بقره، آیه ۱۰۹
بسیاری از اهل کتاب، از روی حسد -که در وجود آنها ریشه دوانده- آرزو می‌کردند شما را بعد از اسلام و ایمان، به حال کفر باز گردانند؛ با اینکه حق برای آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید؛ تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد؛ خداوند بر هر چیزی تواناست.
♦ صفح و گذشت
بسيارى از اهل كتاب مخصوصا يهود( عده ای از متعصبین یهود که مسلمان نشده بودند)، نه تنها به اين قناعت نمىكردند كه خود آئين اسلام را نپذيرند بلكه اصرار داشتند كه مؤمنان نيز از ايمانشان باز گردند، آن هم نه از جهت ايمان به برترى آئين خود و نه براى نگهبانى عقايدشان است و گرنه بايد بآئين خودشان برگردانند نه بكفر، و نه از جهت نابحق دانستن اين آئين است، منشأ آن همان خودخواهى و انگيزه حسدى است كه از درون نفوسشان سرميكشد.
در يك دستور تاكتيكى به مسلمانان بیان شده است كه در برابر فشار شديد دشمن در آن شرائط خاص، از سلاح عفو و گذشت استفاده كنند و به ساختن خويشتن و جامعه اسلامى بپردازند و در انتظار فرمان خدا باشند.
منظور از" فرمان خدا" در اينجا به گفته بسيارى از مفسران" فرمان جهاد" است كه در آن هنگام هنوز نازل نشده بود، شايد به اين علت كه هنوز آمادگى همه جانبه براى اين فرمان نداشتند، و لذا بسيارى معتقدند كه اين آيه بوسيله آيات جهاد كه بعدا به آن اشاره خواهد شد نسخ شده است.
«عفو» بخشيدنِ خلاف و «صَفح» ناديده گرفتنِ خلاف است.
دشمن كه در دل آرزوى كفر شما را دارد، در عمل از هيچ توطئه و نقشهاى خوددارى نخواهد كرد. روشهاى اقدام آنها همان طرح سؤالات بىجا، وسوسهها، القاى شبهات و ... است كه بايد نسبت به آنها هشيار بود. ( فَاعْفُوا)، پس در گذريد اى مسلمانان از عقوبت يهودان و قتال و جدال با آنان ( وَ اصْفَحُوا) و روى بگردانيد از تعرض رسانيدن به آنان تا خداوند در اينباره به شما دستور دهد؛ زيرا هركارى بايد در زمان خود انجام شود.
منابع: تفسير نور، ج۱، ص: ۱۸۰- من هدى القرآن، ج۱، ص: ۲۳۲- تفسير نمونه، ج۱، ص: ۳۹۹- مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۱، ص: ۳۵۴- تفسير الميزان، ج۱، ص: ۳۸۹- منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، ج۱، ص: ۲۵۸- زبدة التفاسير، ج۱، ص: ۲۱۲- التفسير الكاشف، ج۱، ص: ۱۷۴
تفسیر آیه ۱۰۹ سوره مبارکه بقره- حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی